ਕੀ ਦਿਵਾਲੀ ਦੇ ਪਟਾਕੇ ਹੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਫੈਲਾਉਂਦੇ ਹਨ…?

ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਖੁਸ਼ੀ ਦੇ ਹਰ ਮੌਕੇ ਨੂੰ ਪਟਾਕੇ ਚਲਾ ਕੇ ਮਨਾਉਣ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਬਹੁਤ ਪੁਰਾਣੀ ਹੈ। ਇਹ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਧਾਰਮਿਕ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੈ ਬਲਕਿ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਜਿੱਤਾਂ, ਵਿਆਹਾਂ, ਖੇਡਾਂ ਦੀਆਂ ਜਿੱਤਾਂ ਅਤੇ ਵੱਡੇ ਆਯੋਜਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ ਤੇ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਗੱਲ ਸਨਾਤਨ ਧਰਮ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤਿਉਹਾਰ ਦੀਵਾਲੀ ਦੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਅਚਾਨਕ ਵਾਤਾਵਰਨ ਪ੍ਰੇਮੀ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰ ਪ੍ਰੇਮੀ ਜਾਗ ਉੱਠਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਪਟਾਕਿਆਂ ਨਾਲ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਅਤੇ ਸ਼ੋਰ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਜਾਨਵਰ ਡਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਵਾਯੂ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਵਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਇਹੀ ਲੋਕ ਹੋਰ ਮੌਕਿਆਂ ਤੇ ਚੁੱਪ ਕਿਉਂ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ? ਇਹ ਸਵਾਲ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਵਿਚਾਰ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ ਬਲਕਿ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਵੱਧ ਰਹੇ ਦੋਗਲੇਪਣ ਨੂੰ ਵੀ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰਾਂਗੇ, ਅੰਕੜਿਆਂ ਅਤੇ ਤੱਥਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ, ਅਤੇ ਇਹ ਵੀ ਵੇਖਾਂਗੇ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਇੱਕ ਨਿਰਪੱਖ ਨੀਤੀ ਨਾਲ ਇਸ ਸਮੱਸਿਆ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮੌਕਿਆਂ ਦੀ ਜਿੱਥੇ ਪਟਾਕੇ ਚਲਾਉਣਾ ਆਮ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਧਰਮ ਵੱਲੋਂ ਆਪਣੇ ਧਾਰਮਿਕ ਦਿਨਾਂ ਨੂੰ ਮਨਾਉਣ ਲਈ ਵਿਸ਼ਾਲ ਜਲੂਸ ਕੱਢੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਜਲੂਸਾਂ ਵਿੱਚ ਖੁਸ਼ੀ ਦੇ ਇਜ਼ਹਾਰ ਵਜੋਂ ਪਟਾਕੇ ਅਤੇ ਆਤਿਸ਼ਬਾਜ਼ੀ ਵੀ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ਤੇ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਧਾਰਮਿਕ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਬਲਕਿ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਉਤਸ਼ਾਹ ਵੀ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੌਕਿਆਂ ਤੇ ਵਾਤਾਵਰਨ ਪ੍ਰੇਮੀਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨਹੀਂ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ। ਉਹ ਚੁੱਪ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕੋਈ ਵਿਰੋਧ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪਟਾਕੇ ਖੁਸ਼ੀ ਦਾ ਅਹਿਮ ਹਿੱਸਾ ਬਣੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਾਰਟੀ ਚੋਣਾਂ ਜਿੱਤਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਵਰਕਰ ਬੇਤਹਾਸ਼ਾ ਪਟਾਕੇ ਚਲਾ ਕੇ ਜਿੱਤ ਦਾ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ, 2024 ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਜਪਾ ਦੀ ਜਿੱਤ ਤੇ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਪਟਾਕੇ ਚਲਾਏ ਗਏ ਸਨ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਮ ਆਦਮੀ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਅਰਵਿੰਦ ਕੇਜਰੀਵਾਲ ਦੀ ਜ਼ਮਾਨਤ ਤੇ ਖੁਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਪਟਾਕੇ ਚਲਾਏ। ਇਹ ਪਟਾਕੇ ਵੀ ਵਾਯੂ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਕੋਈ ਵਾਤਾਵਰਨ ਪ੍ਰੇਮੀ ਇਸ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਉੱਤਰਦਾ। ਇਹ ਦੋਗਲਾਪਣ ਕਿਉਂ? ਕੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਸਿਰਫ਼ ਧਾਰਮਿਕ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਤੇ ਹੀ ਖਤਰਨਾਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਜਿੱਤਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਫਾਇਦੇਮੰਦ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ?

ਵਿਆਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪਟਾਕੇ ਚਲਾਉਣਾ ਇੱਕ ਰਵਾਇਤੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ਵਿਆਹ ਵਾਲੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਮਹਿਮਾਨ ਅਤੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਆਪਣੀ ਵਿੱਤੀ ਸਮਰੱਥਾ ਅਨੁਸਾਰ ਪਟਾਕੇ ਚਲਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹਰ ਸਾਲ ਲੱਖਾਂ ਵਿਆਹ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਹਰ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਪਟਾਕੇ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇੱਕ ਅੰਦਾਜ਼ੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਵਿਆਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਪਟਾਕੇ ਵੀ ਵਾਯੂ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਵਧਾਉਂਦੇ ਹਨ ਪਰ ਇਸ ਤੇ ਕੋਈ ਬੈਨ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ। ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਹੀ ਹਾਲ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਕ੍ਰਿਕਟ ਵਰਲਡ ਕੱਪ ਜਾਂ ਓਲੰਪਿਕ ਵਿੱਚ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਪੂਰਾ ਦੇਸ਼ ਪਟਾਕੇ ਚਲਾ ਕੇ ਖੁਸ਼ੀ ਮਨਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ, ਭਾਰਤ ਦੁਆਰਾ ਅਲਗ-ਅਲਗ ਖੇਡਾਂ ਵਿੱਚ ਜਿੱਤਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਉਪਰੰਤ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪਟਾਕੇ ਅਤੇ ਆਤਿਸ਼ਬਾਜ਼ੀ ਚਲਾਕੇ ਖੁਸ਼ੀ ਮਨਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਵੱਡੇ ਆਯੋਜਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਆਈਪੀਐੱਲ ਦੇ ਫਾਈਨਲ ਜਾਂ ਉਦਘਾਟਨੀ ਸਮਾਰੋਹ ਸਮੇਤ ਮੈਚਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪਟਾਕੇ ਅਤੇ ਆਤਿਸ਼ਬਾਜ਼ੀ ਨਾਲ ਉਦਘਾਟਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਭ ਮੌਕੇ ਵੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਵਿਰੋਧ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।

ਹੁਣ ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਦੀਵਾਲੀ ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਰੋਧ ਦੀ, ਦੀਵਾਲੀ ਸਨਾਤਨ ਧਰਮ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਤਿਉਹਾਰ ਹੈ ਜੋ ਪ੍ਰਭੂ ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਮ ਜੀ ਦੇ ਅਯੁੱਧਿਆ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਪਟਾਕੇ ਚਲਾਉਣਾ ਰੌਸ਼ਨੀ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ। ਪਰ ਹਰ ਸਾਲ ਦੀਵਾਲੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਤਾਵਰਨ ਪ੍ਰੇਮੀ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰ ਪ੍ਰੇਮੀ ਇਸ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪਟਾਕੇ ਨਾਲ ਵਾਯੂ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਵਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰ ਡਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ, ਅੰਕੜੇ ਵੇਖੀਏ। ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਦੀਵਾਲੀ ਸਮੇਂ ਪੀਐੱਮ 2.5 ਦੇ ਪੱਧਰ ਵਧ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਅਧਿਐਨ ਅਨੁਸਾਰ, ਦੀਵਾਲੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ 15.7 ਮਾਈਕ੍ਰੋਗ੍ਰਾਮ ਪ੍ਰਤੀ ਘਣ ਮੀਟਰ ਵਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਇਹ ਪੂਰਾ ਚਿੱਤਰ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਾਲੀ ਸਾੜਨਾ (30-40%), ਵਾਹਨਾਂ ਦਾ ਧੂੰਆਂ (20-30%) ਅਤੇ ਉਦਯੋਗਿਕ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ (15-20%) ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ਜਦਕਿ ਪਟਾਕੇ ਸਿਰਫ਼ 5% ਤੱਕ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਫਿਰ ਵੀ, ਵਿਰੋਧ ਸਿਰਫ਼ ਦੀਵਾਲੀ ਤੇ ਕਿਉਂ?

ਇਹ ਵਿਰੋਧ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਇੱਕ ਚੋਣਵੀਂ ਨੀਤੀ ਹੈ ਜੋ ਸਨਾਤਨ ਧਰਮ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਕ ਅਤੇ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਤੇ ਲੋਕ ਇਸ ਨੂੰ ਦੋਗਲਾਪਣ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ, ਨਵੇਂ ਸਾਲ ਤੇ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਪਟਾਕੇ ਚਲਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਹ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਉਸ ਤੇ ਕੋਈ ਬੈਨ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ। ਬਾਲੀਵੁੱਡ ਅਭਿਨੇਤਰੀ ਸੋਨਾਕਸ਼ੀ ਸਿਨਹਾ ਨੇ ਦੀਵਾਲੀ ਤੇ ਪਟਾਕੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੱਸ ਕੇ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਪਰ ਨਵੇਂ ਸਾਲ ਤੇ ਆਪ ਆਤਿਸ਼ਬਾਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਈ। ਇਹੀ ਦੋਗਲਾਪਣ ਹੈ। ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਤੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪੋਸਟਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਾਤਾਵਰਨ ਪ੍ਰੇਮੀ ਸਿਰਫ਼ ਹਿੰਦੂ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਤੇ ਜਾਗਦੇ ਹਨ ਜਦਕਿ ਹੋਰ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਤੇ ਚੁੱਪ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।

ਜਾਨਵਰ ਪ੍ਰੇਮੀਆਂ ਦੀ ਗੱਲ ਵੀ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ। ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪਟਾਕੇ ਨਾਲ ਜਾਨਵਰ ਡਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਪਰ ਜਦੋਂ ਹੋਰ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਮੌਕੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀ ਬਲੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਚੁੱਪ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਧਾਰਮਿਕ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀ ਬਲੀ ਆਮ ਹੈ, ਪਰ ਦਿਵਾਲੀ ਮੌਕੇ ਛੋਰ ਪ੍ਰਦੁਸ਼ਣ ਨਾਲ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਡਰ ਜਾਣ ਦੀ ਦੁਹਾਈ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਛਾਤੀ ਪਿੱਟਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀ ਬਲੀ ਮੌਕੇ ਦਹੀ ਜੰਮ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੋਈ ਵਿਰੋਧ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਸਰਹੱਦੀ ਤਕਰਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬੰਬਾਰੀ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਨ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ ਪਰ ਉਸ ਤੇ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਇਹ ਦੋਗਲਾਪਣ ਸਨਾਤਨ ਧਰਮ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੀ ਨੀਤੀ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਸਨਾਤਨੀ ਸਹਿਨਸ਼ੀਲ ਹਨ ਅਤੇ ਵਿਰੋਧ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ।

ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਹੋਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਅਸੀਂ ਵਿਕਲਪ ਵੀ ਵੇਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਗ੍ਰੀਨ ਪਟਾਕੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਹਨ ਜੋ ਘੱਟ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਨੇ ਵੀ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰੀਨ ਪਟਾਕਿਆਂ ਨੂੰ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਧਾਰਮਿਕ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਠੇਸ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਦੀ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਨ ਵੀ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਸਵਾਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਇਹ ਨੀਤੀ ਸਾਰੇ ਮੌਕਿਆਂ ਤੇ ਲਾਗੂ ਹੋਵੇਗੀ ਜਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਦੀਵਾਲੀ ਤੇ? ਵਾਤਾਵਰਨ ਸੁਰੱਖਿਆ ਇੱਕ ਸਾਂਝੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਧਾਰਮਿਕ ਰੰਗ ਨਹੀਂ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ।

ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਜੇਕਰ ਪਟਾਕੇ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਨ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਹਰ ਮੌਕੇ ਤੇ ਵਿਰੋਧ ਯੋਗ ਹੈ। ਸਰਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਇੱਕੋ ਮਾਪਦੰਡ ਅਪਣਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਦੋਗਲਾ ਵਿਹਾਰ ਨਾਲ ਨਾ ਤਾਂ ਵਾਤਾਵਰਨ ਬਚੇਗਾ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਏਕਤਾ ਆਏਗੀ। ਸਨਾਤਨ ਧਰਮ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਲਈ ਆਵਾਜ਼ ਉਠਾਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਕਲਪਾਂ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਹੀ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਨਿਰਪੱਖ ਅਤੇ ਸੰਤੁਲਿਤ ਸਮਾਜ ਬਣਾ ਸਕਾਂਗੇ।